Менің «Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің бұзылысын зерттеу және түзету ерекшелігін» зерттеу жұмысыма арқау етуім де сондықтан.
Себебі балалардың сөйлеу бұзылыстарын түзетуде логопед мамандарының рөлі тиімді және бүгінде әр ата-анаға қолжетімді.
Әрбір баланы мектептегі оқу және әлеуметтік ортаға еркін бейімделе алатындай жағдай жасау аса маңызды. Демек, қазіргі талап бойынша мектепке баратын балғындардың физиология жағынан мықты, еңбексүйгіш қасиеті мол, ерік-жігері күшті, білімге қызығушылығы мықты болуы қажет. Сондықтан ата-аналардың басты міндеті баланы мектептегі оқуға, мектеп өміріне даярлау. Баланы мектепке дайындау дегенде көптеген ата-аналар балаға әріптерді және санауды үйретумен ғана шектеледі, ал баланың сөйлеу тілі бұзылысына аса мән бермейді.
Сөйлеу кемістігі бар балалардың қатары жылдан жылға артып келеді. 1970-1980 жылдары балалардың 25 пайызында ғана сөйлеу бұзылыстар анықталған. Бүгінде бұл көрсеткіш анағұрлым жоғары – 58 пайызды құрап отыр, әрі қарай өсіп отырғаны уайым туғызады. Халықаралық статистикаға сәйкес, сөйлеу бұзылыстары 7 жасқа дейінгі балалардың 17,5 пайызында кездеседі.
Балаларды 6 жастан бастап мектепте оқыту осы жаста сөйлеу бұзылыстарының таралуы туралы, балабақша бағдарламасын меңгеру ерекшеліктері туралы ақпараттың шұғыл қажеттілігін тудырды. Бұл ақпарат мұғалімдер мен логопедтерге және балабақша тәрбиешілеріне де тікелей қажет. Бұл бағыттағы зерттеулердің болмауы «Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеуінің дамымауы және оны жеңу» кітабының авторы М.Грушевскаяны сөйлеу тілі бұзылған мектеп жасына дейінгі балаларды өз бетінше зерттеуге итермеледі. Бұл ретте келесі міндеттер қойылды: айтылу бұзылыстарының таралуы мен сипатын, фонематикалық қабылдау деңгейін анықтау, сонымен қатар дыбыстық айтылуында кемшіліктері бар мектеп жасына дейінгі балалардың сауат ашу бағдарламасын меңгеруіне талдау жасау.
Баланың сөйлеуі бойының өсуімен және дамуымен бірге қалыптасады, дамудың әртүрлі қатардағы сатыларынан өтеді. Баланың сөйлеу тілінің бұзылуын анықтау теориялық және тәжірибелік тұрғыдан маңызы зор мәселе болып табылады. Анықтау немесе диагностикалау барысында тек сөйлеу тілінің бұзылу түрі ғана анықталып қоймайды, сонымен қатар түзету логопедиялық жұмысын мақсатты, нәтижелі ұйымдастырудың жағдайлары анықталады.
Жалпы айтқанда диагностика – адамдарға нақты диагноз қоюға арналған олардың түлі ақау, ауруларын зерттеу, тексеру, анықтау.
Сөйлеу тілшінің диагностикалық іс-әрекеті – түрлі тексеру тәсілдерін пайдалану үрдісінде сөйлеу жүйесінің әртүрлі компоненттерінің бұзылуын анықтаумен қатар, оның сипаты, деңгейі, күрделілігі және болашақ мүмкіндігі анықталады.
Тексерудің басты мақсаттары мен міндеттеріне мыналар жатады: - ата-ана мен педагогпен әңгімелесу және құжаттармен танысу барысында баланың тәрбие жағдайын, дамуын анықтау; - жетекші іс әрекетінің деңгейін анықтап жас мөлшеріне сәйкестендіру; - танымдық процестерінің, эмоционалдық тұлғалық ерекшеліктерін анықтау – байланыс-тырып сөйлеуін анықтау; - тіл жүйесінің компоненттерін меңгеру деңгейін анықтау.
Логопедиялық тексеру барысында алынған мағлұматтарды жинақтап, талдап, сөйлеу тіл бұзылысын анықтағанда толығымен келесі қағидаларға сүйенеді: - даму қағидасы; - жүйелік; - сөйлеу тіл бұзылыстарын психикалық дамудың басқа жақтарымен байланысты қылып көрсету.
Логопедиялық тексеру барысында: анамнез жинау, артикуляциялық аппаратты тексеру, дыбыс айтуды тексеру, фонематикалық қабылдауын тексеру, фонематикалық талдау және жинақтауын тексеру, сөздік қорын тексеру, сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысын тексеру, байланыстырып сөйлеуін тексеру, сөйлеу тілін түсінуін тексеру, оқуы мен жазуын тексеру жұмыстары жүргізіледі және мәліметтерді саралап талдау арқылы, түзету жұмыстары жүргізіледі.
Грушевская М. С. өзінің зерттеуінде келесі тұжырымдар жасады:
- 6 жастағы балалардың арасында дыбысты айту мен фонемалық қабылдаудың айтарлықтай кемшіліктері бар.
- Айтылу және фонемалық қабылдау ақауларының болуы сауаттылық бағдарламасын нашар меңгеруге әкеледі.
Логопедиялық тексерудің бірнеше қағидалары белгілі:
Біріншіден, жүйелі тексеру қағидасы сөйлеу тілінің алуан түрлі компоненттерінің – дыбыстық, фонематикалық, лексикалық-грамматикалық, лексикалық, жағының жүйелі байланысына негізделген.
Екіншіде, кешенді ықпал – интеллектуалдық, танымдық, сөйлеу іс-әрекетінің мағлұматтары мен қатар көру, есту, қимыл сферасы, соматикалық жағдайы, жүйке жүйесінің ерекшеліктерін ескеру болып табылады.
Үшіншіден, іс-әрекеттік қағида аталған қағиданың іске асыру – түзету жұмысының мақсатын, бағытын анықтап, түзету тәсілдерін, жұмыс барысында қолданатын іс-әрекет түрлерін анықтауға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, динамикалық тексеру қағидасы – баланы оқыту процесінде бақылап, тексеріп оның потенциалдық мүмкіндіктерін анықтауды көздейді.
Бесіншіден, онтогенетикалық қағида – тексеру және түзету жұмысын ұйымдастыруда баланың онтогенезде сөйлеу тілінің, психикалық даму заңдылығын ескеру.
Алтыншыдан, сөйлеу тіл бұзылысын тексеру және түзету жұмысы барысында алынған мәліметтерді сапалы талдау қағидасы динамикалық тексеру қағидасымен тығыз байланысты.
Барлық аталған қағидалар өзара тығыз байланысты және бұл қағидалар түзету жұмысында кеңінен қолданылады.
Баланың сөйлеу тілін тексермес бұрын ата-аналармен әңгімелесу арқылы балаға байланысты анамнез жинақтау – баланың қандай аурумен ауырғаны, жарақаттанғандығы және сөйлеу тілінің дұрыс қалыптасуына зиянын тигізетін тәрбие жағдайы анықталады.
Сөйлеу тілі ақаулығының шығу себебін дұрыс анықтау үшін, логопед ата-аналардың берген мәлімдемелері арқылы баланың сөйлеу тілінің қалай дамығандығын көз алдына елестету қажет. Сондықтан, баланың тілі неше жасынан бастап шыққаны, бірінші сөзді қай уақытта айтқаны және сөздің басын құрап сөйлеуді қашан бастағаны, одан ары қарай сөйлеу тілінің дамуы, мектепке балалардың алдына оның сөздік қорының және грамматикалық құрылысының қалыптасуы туралы мәліметтерді ата-аналардан сұрай отырып жинау керек. Әңгімелесу кезінде баламен күнделікті араласып жүрген адамдардың тілдерінің дамуындағы деңгей шамалары жайында, олардың арасында сақаулары және бірнеше ұлттың тілдерін араластырып сөйлейтіндерінің бар немесе жоқтығын, сонымен бірге, баланың сөйлеу тілінің дұрыс дамып қалыптасуына ортаның қандай ықпал тигізгендігін анықтайды.
Анамнез жинау барысында сөйлеу тілінің, моторикасының ерекшеліктері туралы деректер логопедке баланың жағдайын дұрыс бағалауға, сосын логопедиялық түзету жұмысын жоспарлауға мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда ең маңыздысы, баланың өзінің сөйлеу тілінің ақаулығын түсінуі және оған баланың өзінің көзқарасы қандай, яғни уайымдай ма соны білу қажет. Ересек мектепалды даярлық топтарда нашар сөйлейтін балалар өзінің кемшілігін өте тез ұға бастайды. Олар ұялшақ, шешім қабылдай алмайтын, тұйық болып келеді. Сол себепті толымсыздық комплекстері жетіле бастайды, үлгерімі төмендейді, коммуникациялық белсенділігі нашарлайды. Осымен қатар, сөйлеу үшін есту қабілеті өте маңызды фактор. Есту қабілеті төмен болса, сөйлеудің дамуына кедергі клтіреді. Көру анализаторлары өте үлкен қызмет атқарады, себебі бала ықыласпен сөйлеуде тіл және ерін қозғалысын бақылай отырып, оларды қайталауға, артикуляциялық қозғалысқа еліктеуге тырысады.
Сөйлеудің қалыптасуы балаға тыңдау мен дыбыстарының дыбыс қабылдауының дамуына себеп болатын дыбыстық музыкалық ойындар, жаңылтпаштар, жұмбақтар ұрпағымыздың тіл байлығын жетілдіруде зор қызмет жасайтыны рас.
Баланың сөйлеу дамуы саусақ жаттығуларының дамуымен, әсіресе қол саусақтарының ұсақ моторикаларымен тығыз байланысты. Сондықтан дәнді-дақылдармен, сіріңкелермен, мозаика, түймелермен ойнатуға тырысу керек.
Баланың сөйлеуінің бұзылуына биологиялық, психологиялық факторлар, сондай-ақ қоршаған ортаның келеңсіз жағдайлары себеп болады.
Мысалы биологиялық факторды қарастырсақ кейбір жаңадан туылған балаларда тіл асты жүгеншегінің (уздечка) қысқа болуы кездеседі. Жағдайлардың жартысына жуығында баланың ата-анасының бірінен қысқа тілдік жүгеншек балаға мұра болады. Қысқартылған тіл асты байламның тұқым қуаламайтын жағдайлары бірінші триместрде, тіс жақ системасының қалыптасуы кезінде эмбрионға зиянды әсер етуі мүмкін. Этиологиялық факторларға жүктілік токсикозы, әйелдің вирустық аурулары, дәрі-дәрмектерді қабылдау (салицилаттар, антибиотиктер, сульфаниламидтер және т.б.), стресс, кәсіптік қауіпті әсерлер (бояулармен, лактармен, химиялық реагенттермен жұмыс істеу) және т.б. жатады. 35 жастан асқан аналардан туған балаларда дамудың кішігірім ауытқулары жиі кездеседі. Жалпы, балада тілдің қысқа жүгеншегінің пайда болу себептері толық зерттелмеген.
Баланың жүгеншегінің қысқа болуы – тіл астындағы буынның қысқа боп жаралуы, ол тілдің толықтай қозғалуына кедергі келтіреді, нәтижесінде бала кей әріптерді дұрыс айтпайтын болады. Баланың тіл асты жүгеншегі қысқа болса, емуі де бұзылады, тіс қатарын да жылжытады, астыңғы мен үстіңгі тістері өсе келе бір-біріне тура келмеуі мүмкін. Қанжел (пародонтит), гингивит мәселелерін туғызады.
Бұл ақау ауыз қуысына үңілгенде бірден көзге көрініп тұрады. Оны емдеудің екі жолы бар. Біріншісі – консервативті (артикулыциялық жаттығу арқылы буындарды созу); екіншісі – хирургиялық (френулотомия).
Хирургиялық әдіс:
- Мәселені тез, түбегейлі шешу.
- Операция анестезияны қолдану арқылы жасалады.
- Емдеу процесі белгілі бір уақытты алады және ыңғайсыздық тудырады.
- Хирургиялық араласуға байланысты тамақтану шектеулері.
- Бірнеше күн бойы дауыстық тыныштықты сақтаған жөн.
- Балада психологиялық жарақат болуы мүмкін.
- Операциядан кейін дыбысты айтуды түзету үшін логопедпен жұмыс жасау қажет.
Үлкен топта жүгеншек қалың болған кезде, тілдің жүгеншегінің пластикасы (френулопластика) қажет болуы мүмкін - жүгеншекті бөлшектеу және оның бекітілу орнын ауыстыру. Тілдің қысқа жүгеншегін хирургиялық түзетуден кейін балаға (мектеп жасына дейінгі балаға, оқушыға) стереотиптік сөйлеу дағдыларын жеңу және дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру үшін логопедпен сөйлеуді дамыту сабақтары қажет; миогимнастика – тыртықтардың пайда болуын болдырмау үшін.
Жүгеншекті созу әдісі:
- Консервативті, балада психологиялық қиындықтар туғызбайды.
- Көп жағдайда тиімді.
- Ол әдеттегі өмір режиміне өзгерістер енгізуді қажет етпейді.
- Белгілі бір уақытты алады (бірнеше ай).
- Тәртіп пен тұрақты сабақтарды қажет етеді.
Тіл астындағы қысқа жүгеншекті логопед пен тіс дәрігерімен кеңескеннен кейін орындалатын арнайы жаттығулардың көмегімен созуға болады.
Тіл асты жүгеншекті созуға арналған жаттығулар мүмкіндігінше жиі, күніне 10 рет орындалады. Әйтпесе, қажетті әсерге қол жеткізу қиын болады және хирургиялық жолмен жүгеншекті кесу үшін тіс дәрігерімен байланысуға тура келеді.
Артикуляциялық жаттығу дегеніміз не? Ол балалардың дыбыстарды дұрыс айта білуіне көмектесетін жаттығу түрі. Артикуляцияны дұрыс қалыптастыру үшін арнайы жаттығулар қолданылады. Артикуляциялық жаттығудан бұрын алдымен тыныс алу жаттығуы жасалады, сонда бала бірінші аузын жауып мұрнымен терең дем алады да, содан кейін аузын ашып жайлап дем шығарады.
Қысқартылған тіл асты жүгеншекті дамытуға арналған артикуляциялық жаттығулар:
- «Күлкі»: Үстіңгі және астыңғы тістер көрінетіндей күлу; 20-ға дейін санау.
- «Жылқы»: Үстіңгі және астыңғы тістер көрінетіндей күлу; Ауызды кеңірек ашу; Тілмен таңдайды баяу қағу. Иек қозғалыссыз болуы керек (айна алдында бақылау)!
- «Саңырауқұлақтар»: «Ат» жаттығуы – тек өте баяу; «Ат» «секірді және кептелді» - тілді бүкіл бетімен таңдайға жабыстырыңыз; Тілдің осы жоғарғы орнын 5-ке дейін санап ұстап тұру.
Дыбыс айту жаттығулары артикуляциялық жаттығулар орындалған соң ғана жасалады. Алдымен бала жеке бір дыбысты ғана айтып үйрену керек, содан кейін жеке буында айтып үйрену керек, содан кейін сөзде, кейін сөйлемде айтып үйрену қажет.
Жалпы сөйлеу тілін дамыту барысында артикуляциялық жаттығуларды жасау арқылы балаға 1 дыбысты қойған сәтте басқа бірнеше дыбыстар жоғалып кетуі мүмкін. Осы мәселені дыбысты қойған кезде ұмытпаған жөн.
Дыбысты ауыстыру дегеніміз – бұл бір нормативті дыбысты екіншісінің орнына үнемі қолдану. Бұл бұзушылықты логопед айтылымды тексеру және фонематикалық тыңдау кезінде анықтайды. Қажет болған жағдайда отологиялық диагностика жүргізіледі. Түзету жұмыстары артикуляциялық тәжірибені қалыптастыруға, сөйлеу, есту, аналитикалық және синтетикалық белсенділікті дамытуға, аралас дыбыстарды саралауға (дифференциация) бағытталған.
Сөйлеу дыбыстарын ауыстыру және араластыру немесе бір-бірін ауыстыру дегеніміз –
бұл фонемалық (сенсорлық, фонологиялық) ақаулар. Әдетте фонемалық есту қабілетінің толық болмауына немесе бұзылуына байланысты болады.
Ауыстыру құбылысы дислалияның артикуляциялық-фонемалық және акустикалық-фонемалық формасына тән.
Басқа тілдік бұзылулардан туындаған айтылу қателерін түзету келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
* ауыстырылатын дыбыстардың артикуляциясын нақтылау;
* фонемалық қабылдауды дамыту.
* дыбыстық талдау және синтез дағдыларын дамыту.
* сөйлеу дыбыстарының сараланған қабылдаудын дамыту.
Әсер ету әдістерінің ішінде логопедия, артикуляциялық гимнастика, саусақ гимнастикасы және массаж логотипі қолданылады. Тілдің тек дыбыс жағына ғана емес, сонымен қатар, басқа компоненттерге де әсер ететін ауыр патологиялары жағдайында барлық бұзылған процестер бойынша жұмыс жүргізіледі.
Қате тістеуді түзету әртүрлі әдістермен жүргізілуі мүмкін. Бұл бұзылыстың түріне, жасына, мәселенің ауырлығына байланысты. Мектепке дейінгі жаста функционалды ортодонтиялық аппараттар мен миогимнастика кеңінен қолданылады. Тұрақты тістеу кезінде емдеу брекеттермен, каппалармен жүзеге асырылады, қажет болған жағдайда ортогнатикалық операциялар жасалады.
Есту қабілеті бұзылған адамдардың реабилитациясы есту аппараттарының көмегімен жүргізіледі. Есту аппаратын таңдап, реттегеннен кейін мұндай балаларға керең-мылқау және логопедтің сабақтары қажет.
Қорытындылай келе, сөйлеу тілінің бұзылысын тексеру, түзету арқылы балалардың тілдік сөйлеу байланысы жақсарады. Нәтижесінде балалардың тілі қимыл – қозғалысы мен икемділігі айтарлықтай дамиды, және мектеп жасына дейінгі балалардың әлеуметтенуіне оң ықпал етеді.
Әсия Ойшиева,
М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінің «Ұстаз» институтының
логопедия мамандығының 4 курс студенті.